Έχοντας ζήσει στη Βιέννη από το 1860, το καλοκαίρι του 1938 ο Sigmund Freud με την οικογένειά του μετακόμισαν στο Λονδίνο, διωγμένοι από το ναζιστικό καθεστώς της Αυστρίας. Μολονότι το ταξίδι έγινε σε οδυνηρές συνθήκες, η μετακόμιση στην Αγγλία αποτελούσε παιδικό του όνειρο. Χάρη στη βοήθεια της Ελληνίδας πριγκίπισσας Μαρίας Βοναπάρτη, η οποία υπήρξε και φίλη του Άγγελου Κατακουζηνού, κατάφερε να μεταφέρει στη νέα του πατρίδα το σύνολο της κινητής περιουσίας του. Ο ένας χρόνος που έζησε στο σπίτι της οδού Maresfield Gardens στο Hampstead του βόρειου Λονδίνου με τη συντροφιά της οικογένειας και των φίλων του υπήρξε ευτυχισμένος. Η ηλικία και ευαίσθητη υγεία του δεν τον εμπόδισαν από το να στήσει ξανά το γραφείο του με τα ίδια έπιπλα, βιβλία και μικροαντικείμενα που είχε στο διαμέρισμα του Bergasee, να δέχεται επισκέπτες και μερικές περιπτώσεις ασθενών και να εργάζεται στο τελευταίο του βιβλίο.
Μετά το θάνατό του τον Σεπτέμβρη του 1939, η σύζυγός του Martha και η κόρη του Anna, επίσης ψυχαναλύτρια, συνέχισαν να ζουν στο σπίτι. Σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, το 1986, το Μουσείο Φρόυντ (Freud Museum) άνοιξε τις πύλες του στο κοινό με στόχο να διαιωνίσει τη μνήμη του Sigmund και της Anna Freud μέσα από δημοσιεύσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα και εκθέσεις στο διατηρημένο χώρο όπου έζησε και εργάσθηκε ο μεγάλος ψυχαναλυτής τον τελευταίο χρόνο της ζωής του.
Το Μουσείο Φρόυντ είναι ένας συναρπαστικός χώρος λατρείας, ένας τόπος μυθικής μνήμης, ένα ιερό, ένα μνημείο, ένα στοιχειωμένο σπίτι. Μέσα από τις συλλογές του, το ζωντανό του πρόγραμμα έρευνας και διαλέξεων και τη γεμάτη πρωτοτυπία σύγχρονη τέχνη που υποστηρίζει συνεχίζει την παράδοση με νέες ιστορίες, ερωτήματα και ιδέες που λειτουργούν ως σημεία αναφοράς.
Οι ομοιότητες της ιστορίας του σπιτιού στο Hampstead με το διαμέρισμα της λεωφόρου Αμαλίας είναι συγκινητικές. Υπήρξαν κατοικίες δύο επιφανών ερευνητών, του πατέρα της ψυχανάλυσης και του σημαντικότερου Έλληνα ψυχιάτρου της γενιάς του, εκπαιδευμένων και των δύο στην Salpetriere του Παρισιού, εμπνευσμένων από τις θεωρίες του καθηγητή Jean-Martin Charcot και αφιερωμένων στην ερμηνεία των μυστηρίων της ανθρώπινης ψυχής. Μολονότι ο Freud υπήρξε ιδρυτής της ψυχαναλυτικής σχολής, είχε πειραματιστεί και με τη ναρκοανάλυση, την οποία εφήρμοζε ο Κατακουζηνός. Τα γραφεία τους, διακοσμημένα με έπιπλα μεσοπολεμικά (το γραφείο του καθηγητή Κατακουζηνού είχε δημιουργηθεί στο πρώτο του σπίτι στην οδό Πινδάρου τη δεκαετία του 1930) και με έργα και βιβλία τέχνης δωρισμένα από φίλους και ασθενείς, διατηρήθηκαν ως είχαν μέχρι τις ημέρες μας χάρις στις ευλαβικές φροντίδες αγαπημένων τους προσώπων.
Και τα δύο σπίτια αποτέλεσαν καταφύγια για τους κατοίκους και τους επισκέπτες τους σε στιγμές χαρούμενες και δύσκολες.
Το σπίτι ενός μεγάλου ανθρώπου μας ελκύει γιατί επιζητούμε να έρθουμε σε επαφή με την πραγματικότητα των ιδεών του. Αλλά η πραγματικότητα των ιδεών του Freud μας οδηγεί στην εξωπραγματικότητα των δικών μας αντιλήψεων, σκέψεων και ονείρων.
Η μικρή αυτή φωτογραφική έκθεση ξεναγεί στους εσωτερικούς χώρους του σπιτιού και στη συλλογή του Sigmund Freud, όπως διατηρούνται στο Μουσείο Φρόυντ, τον κοντινότερο συγγενή της Οικίας Κατακουζηνού.
Το γραφείο του Sigmund Freud
Κέντρο του δωματίου αποτελεί αναμφισβήτητα το περίφημο ντιβάνι του πατέρα της ψυχανάλυσης, καλυμμένο με ανατολίτικα χαλιά κάτω από μια λιθογραφία από τον πίνακα του Pierre-Andre Brouillet Un lecon clinique a la Salpetriere (1887).
Η αφθονία αντικειμένων που γεμίζουν το τραπέζι και τις βιβλιοθήκες του δωματίου ήταν δώρα φίλων και ασθενών και μερικά προσωπικές αγορές του Φρόυντ, ο οποίος ήταν φανατικός συλλέκτης αρχαιοτήτων.
Τόσο ο Freud όσο και ο Κατακουζηνός πίστευαν ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να επιτύχουν ψυχική γαλήνη, έμπνευση και ανάταση μέσα από την επαφή με την τέχνη και την ενατένιση αντικειμένων με ιδιαίτερη δύναμη, όπως οι αρχαιότητες.
O Sigmund Freud σε ώρα εργασίας
Ο Sigmund Freud σκύβει πάνω από το γραφείο του στο Λονδίνο εργαζόμενος ίσως στο τελευταίο του σύγγραμμα “Ο Μωυσής και ο μονοθεϊσμός”. Η ιδιόμορφη καρέκλα είχε σχεδιαστεί για εκείνον το 1930 από τον αρχιτέκτονα Felix Augenfeld.
Η επιφάνεια του γραφείου κατάσπαρτη με ανθρώπινες μορφές από χαλκό, πηλό και πέτρα που προέρχονται από την Κίνα, την Αίγυπτο, την Ελλάδα και τη Ρώμη. Η προτίμηση του Freud σε αυτές τις αρχαιότητες δεν ήταν ασυνήθιστη για την εποχή του, όταν ακόμη και απωανατολικά έργα τέχνης συλλέγονταν ευρέως. Αρκετά κινεζικά αγαλματίδια, ίσως τα εικονιζόμενα της περιόδου Σουέι (581-618 μ.Χ.), προσφέρθηκαν στον Freud από την πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη κατά τη στάση του στο Παρίσι καθ΄οδόν προς το Λονδίνο.
Η Ελλάδα και ο Freud
Το έργο του Sigmund Freud είναι διάσπαρτο από αναφορές στη ελληνική μυθολογία. Η δύναμη της λίμπιντο, της ερωτικής ορμής, προσωποποιούνταν στην ελληνική μυθολογία από το θεό Έρωτα, αρκετά αγαλματίδια του οποίου είχε συλλέξει ο Freud.
Το ταξίδι στην Ελλάδα
Το 1904 ο Sigmund Freud ταξίδεψε για πρώτη και τελευταία φορά στην Ελλάδα. Δε σώζονται φωτογραφίες από αυτό το ταξίδι παρά μόνο επιστολικά δελτάρια, όπως το εικονιζόμενο με τη φωτογραφία του ισθμού της Κορίνθου που έστειλε στη γυναίκα του Martha, και κάποια γράμματα.
Την εμπειρία του κατά την άνοδό του στον ιερό βράχο με τον αδελφό του Alexander διηγήθηκε σε κείμενο που απηύθυνε στον Romain Rolland με τίτλο Μια διαταραχή της μνήμης στην Ακρόπολη. Μπροστά στον Παρθενώνα κυριεύθηκε από ένα αλλόκοτο αίσθημα (Erlebnis) πως ό,τι έβλεπε παραήταν καλό για να ναι αληθινό, πως ήταν ένα μήνυμα και παράλληλα ένας διαλογισμός πάνω στον θάνατο και την αθανασία.
Το αίσθημα αυτό φώλιασε στην ψυχή του Freud και το ανακάλεσε γράφοντας το 1936, στο αποκορύφωμα της ζωής και της καριέρας του. Η ίδια θέα που συντάραξε τον πατέρα της ψυχανάλυσης συντρόφευε και γαλήνευε τον Άγγελο Κατακουζηνό στα χρόνια του δικού του αγώνα στο γραφείο της οδού Όθωνος.
*Παραθέματα από το βιβλίο 20 Maresfield Gardens, A Guide to the Freud Museum, Λονδίνο 1998.
Κείμενα: Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου, Γιώργης Μαγγίνης
